ZİHİNSEL ENGELLİLERİN CİNSEL GELİŞİMİ VE EĞİTİMİ
Biyolojik özelliklerimizi temel aldığımızda erkek ya da dişi olarak belirlenen bir cinsiyetimiz vardır. Engelli olsun normal olsun her birey cinsiyeti ile doğar . Cinsellik bu biyolojik yapı üzerine eklenen sosyolojik, psikolojik ve felsefi boyutları da içeren daha geniş bir tanımlamadır. Cinsel kimlik ise kişinin cinsiyetinden haberdar olması ve cinsiyetine uygun davranışlar göstermesidir. Bu noktada kişinin kendi cinsiyetinden memnun olması, böyle yaşamaktan mutluluk duyması çok önemlidir. Maalesef, zihinsel ve fiziksel engelli çocuk ve gençlerin cinsel hakları olduğu unutulmakta, cinsel konulardaki bilgi gereksinimleri, cinsellikle ilgili duygu ve düşünceleri çoğu zaman gözardı edilmektedir.
Cinsel gelişim ve eğitimi konusu özellikle ülkemizde yeterince ele alınmamış ve açıklığa kavuşmamış bir konudur. Bu normal diye tanımlanan çocuklarımız için de geçerlidir, zihinsel engelli çocuklarımız için de. Bu konuya günümüze kadar tabu gözüyle bakılmış ve gerek eğitimciler gerekse anne ve babalar, çocuklarına nasıl bir yaklaşım içinde olacaklarını bilememişlerdir. Unutulan bir gerçek vardır ki tüm insanlar biyolojik özellikleri gereği seksüel dürtüye sahiptir. Seksüel davranışlar toplum tarafından en çok baskı altına alınıp, sınırlandırılan davranışlardandır. Konu böyle bir bakış açısı ile ele alınınca bu alandaki eğitiminde zorlu ve uzun bir yol olduğu kendiliğinden ortaya çıkacaktır.
Konum başlıktan da anlaşılacağı üzere Zihinsel Engellilerde Cinsel Gelişim ve Eğitimi’dir. Burada zihinsel engellilik nedir, ne değildir, sebepleri nelerdir gibi konulara hiç girmeyeceğim. Sadece konum gereği özellikle zihinsel engelli tanısı almış bireylerin zeka yaşlarını irdeleyeceğim. Çünkü Zihinsel engelli çocuk ve gençlerde cinsel gelişim incelenirken takvim yaşları değil gelişim düzeyleri, zeka yaşları dikkate alınmalıdır. Bu insanların çoğu kere erişkinlerin sahip oldukları zeka düzeyine ulaşamadıkları bir gerçektir, ancak onlarda yemek yemek, su içmek, uyumak ve özellikle sevmek, sevilmek paylaşmak ihtiyacı hissederler. Çünkü, mideleri, kalpleri, dolaşım ve böbrek sistemleri, yumurtalıkları, testisleri kısaca mental güçlükleri dışında tüm organları diğer insanlar gibi çalışmaktadır. Vücut gelişimleri tam olmaktadır. Nasıl acıkıyor ve sonuçta besleniyorlarsa ya da acıktıklarını ifade edemeseler de yaşamak için beslenmeye ihtiyaçları varsa, normal düzeninde çalışan hormonları nedeniyle cinsel aktivite ve ifade edemeseler de istekleri vardır ve olacaktır.
Toplumda ne yazık ki zihinsel engelli olduğu kabul edilse bile bireylerin fiziki gelişimlerine ve takvim yaşlarına göre değerlendirme yapılmaktadır. Koca adam koca kızdırlar dıştan bakan gözlere göre ve yaptıkları bir çok şey bu nedenle yadırganır, kabul edilemez çizgilere ulaşır. Genel olarak zihinsel engelli tanısı almış bireyler 3-6 yaş , 6-11 yaş zekasına sahiptir. Öncelikle bu yaş gruplarının cinsel gelişimlerine bakmakta fayda vardır.
3-6 YAŞ ARASI DÖNEM : 3-6 yaş döneminde çocuk dokunma yoluyla Kendisini ve cinsel organlarını tanımaya başlar. Çocuğun cinsel Organlarını elleyerek tanımaya çalışması çoğu kez büyükleri çok rahatsız eder. Dokunma yoluyla cinsel organını keşfeden çocuk zamanla tesadüfen zevk almaya başlar ve bunun sonucunda mastürbasyon yaptığı görülebilir. Küçük çocuğun rastlantı sonucu kendini tatmin etmesi normaldir ve zararlı sayılmaz.
Canı sıkılan, sevgi ve ilgi eksikliği duyan, bilişsel açıdan uyarı ve doyumdan yoksun kalan çocuklar, kendilerine haz ve doyum sağlayan tek kaynak mastürbasyon olduğu için devamlı masturbasyon yapma ihtiyacını hissederler. Çocuğu korkutup yıldırmakla bunun önüne geçilemez. Olsa olsa gizliliğe zorlanır. Onu korkutmadan ve konuya değinmeden başka bir şeyle oyalayarak dikkatini başka bir yöne çekmek genellikle yeterli olur. Bir saplantı şeklinde olursa, çocuk için evde-okulda nelerin eksik olduğu bulunmalı, bu doyumsuzluk ve çatışmaların nedenlerin aranmalı ve bunların giderilme yolları aranmalıdır. Bu amaçla uzman denetiminde aile yönlendirilerek, olumsuz, yakın çevre ortamı yeniden düzenlenebilir.
6-11 YAŞ ARASI DÖNEM : Çocukta cinsel ilgi okul öncesi çağda en yoğundur, okula başlamayla birlikte ilgi ve merakta bir azalma gözlenir. Bu dönemde çocuk, önceki yılların cinsel dürtü ve fantazilerini unutur; düşüncelerini okuldaki etkinliklere çevirir ve aynı cinsten çocuklarla oynar.
Biraz önce de değindiğim gibi genel olarak zihinsel engelli tanısı almış bireyler 3-6 yaş , 6-11 yaş zekasına sahiptir. Yani zihinsel engelli çocukların biyolojik anlamda cinsel gelişimi, istisnalar hariç, diğer çocuklardan farksız ve zeka seviyelerinden bağımsız olarak gerçekleşmektedir. Zihinsel engellileri bedeni rahatsızlığı olanlardan ayıran en önemli unsur, kişinin zihni varlığının az gelişmiş olduğudur .Bu şekilde değerlendirildiğinde anne-baba veya eğitimcilere sorun gibi görünen pek çok durumun gerçekte sorun sayılamayacağı anlaşılır. Örneğin takvim yaşı 17, ancak zihinsel düzeyi beş yaş olan bir genç cinsel organlar, göğüsler, bebeklerin nasıl doğduğu ile ilgili sorular sorabilir. Bu sorular altı yaş zihinsel düzeyi için beklenen normal sorulardandır. Bu çocuklara gelişimsel düzeylerine uygun eğitim ve tepkiler verilmelidir. Zihinsel engelli çocukların genelde yaşıtlarından daha fazla cinsel ilgileri olduğu, daha fazla cinsel içerikli davranışları olduğu düşünülür. Oysa bu çocuklar cinsel içerikli davranışların nerede, ne zaman, hangi durumlarda uygun olup olmadığını bilemedikleri için yani bir anlamda cinsel tipli davranışlarını kontrol edemedikleri için böyle algılanmaktadırlar. Bu durumda gerek zihinsel engellilerin kendi aralarındaki gerekse engelli olmayan diğer insanlara arasındaki sosyal ilişkileri güçleştirmektedir. Zihinsel engeliler çoğunluğu başkalarının duygularını anlamakta güçlük çekmektedir.
Herhangi bir davranışı sorun olarak tanımlamadan önce çocuklar için uygun olduğunu düşündüğümüz davranışları hatırlamakta yarar vardır. Çocuklar için uygun olduğunu düşündüğümüz bazı davranışlar şunlardır:
v Cinsel organlar, göğüsler hakkında soru sormak.
v Banyo yapan birini gördüğünde ilgi ile izlemek.
v Evcilik oynamak, anne-baba ve değişik rolleri üstlenmek.
v Bazen çok heyecanlı, gergin, korkmuş iken cinsel organına dokunmak.
v Arkadaşları ile cinsellik hakkında konuşmak.
v Kızsa erkek, erkekse kız arkadaşı olduğunu söylemek.
v Giyinirken veya banyo yaparken yalnız olmak istemek.
v Ayıp şakalar ve sözler duyduğunu söylemek, bunları tekrar etmek istemek.
v Cinsler arasındaki farkları merak etmek.
v Karşı cinsten birini rol gereği taklit etmek.
v Hayvanların üremelerini incelemek.
v Diğer çocukları ve yetişkinleri öpmek, onların kendisini öpmelerine izin vermek.
Tüm bu sayılanlar çocuğun gelişim düzeyine göre normal sayılabilecek davranışlardandır. Herhangi birini problem olarak tanımlamadan önce bazı noktalara dikkat edilmelidir. Bunlar:
v Zekâ düzeyine uygunluk,
v Şiddet,
v Sıklık ve sürekliliktir.
Eğitimcilere ve Velilere Düşen Görevler : Öncelikle aile, bu alanla ilgili olarak yeterli bilgi birikimine ve deneyimine sahip kurum ve kişilerce sağlıklı bir şekilde, ZİHİNSEL ENGELLİ BİREYLERİN cinsel gelişim evreleri hakkında bilgilendirilmelidir Çocukta problem sayılabilecek bir cinsel davranış varsa gizlemek, görmezden gelmek yerine profesyonel yardıma başvurmak, tedbirler almak gereklidir. Cinsel eğitimin problemleri önleyebileceği, azaltabileceği, çözümlere yardımcı olabileceği unutulmamalıdır.
Diğer pedagojik tedbirler de olduğu gibi, cinsel eğitim konularında da interdisipliner bir yaklaşımın sergilenmesinde fayda vardır. Dolayısıyla bu alanda ebeveynlerle sıkı diyalog içinde bulunmak gerekmektedir.
Zihinsel engelli çocuk ve gençlerin giyim tarzına da dikkat edilmelidir. Bazen takvim yaşı büyük engelli çocuklara çok bebeksi kıyafetler giydirildiği, saçlarının bebeksi bir modelde tarandığı görülmektedir. Bu da çocukların çevre tarafından algılanışlarını etkileyebilmektedir.
Özel cinsel eğitimde esas olan temel kriter veya yaklaşım tarzı; zihinsel engelli çocukların zihinsel seviyesine uygun olarak örnek modeller üzerinden öğretmek olmalıdır. Ayrıca, yapılması gereken işlem ve görevlerin parçalar haline bölünmesi ve gerçek hayat şartlarına endeksli olarak somut ve pratik davranış kalıplarının geliştirilmesi gibi yöntemler de özel cinsel eğitim alanında geçerli olabilmektedir.
Engelli çocuklara cinsel eğitim verirken bazı zorluklarla karşılaşılmaktadır. Örneğin bazı çocuklarla göz kontağı kurmada güçlük çekilebilir; bazıları konuşma problemi nedeni ile soru soramaz veya sorulan soruları cevaplayamazlar. Ayrıca özrün tipi ve derecesine göre çok tekrar gerekebilir. Bunların yanında bir konuya da dikkat edilmelidir.Bu çocuklara cinsel konularda eğitim verirken üstü kapalı bir anlatım, gizli kelimeler, yapmacık benzetmeler kullanılmamalıdır.Somut, açık, net, onların yanlış yorumlamasına izin vermeyecek bir anlatım kullanılmalıdır.
Pek çok araştırmacı yaptıkları çalışmalarda engelli bireylere cinsel konularda yeterli bilgi verilmediğini bulmuşlardır. Normal çocukların arkadaş ve anne-babadan bilgi alma şanslarının engelli çocuklardan daha yüksek olduğu bilinmektedir. Gerçekten de engelli çocukların yeterli arkadaşı yoktur. Pek çoğu özel bir eğitim programı içindedir ve ayrıca bilgiyi ve olayları anlama ve değerlendirmede sınırlılıklar vardır. Anne-babasından da bilgi alamayan engelliler için bilgi alma kaynağı olarak medya görülmektedir. Oysa çocuk ve gençlerin medyadan bilgi almasının bazı tehlikeleri vardır. Medyadaki tüm modellerin doğru olduğu söylenemez ayrıca çocuğun soru sorma, merak ettiklerini tartışma şansı yoktur. Bu nedenle anne-babalar engelli çocuklarının cinsel eğitimine gereken önemi vermelidirler.
Daha somut bir ifadeyle, özel cinsel eğitimde pedagoji ve yöntem açılarından; “Bunu çocuğuma nasıl söyleyebilirim veya anlatabilirim?”den ziyade “Bunu çocuğuma nasıl gösterebilirim?” sorusu önem kazanmaktadır.
Eğitilebilir seviyede olan zihinsel engelli bireye cinsel eğitim verilirken yanlış anlaşılmalara ve yorumlara neden olmayacak bir şekilde ifadenin somut ve açık olması gerekmektedir. Soyut, üstü kapalı ve imalı sözlerin etkinliği çok geçerli olmayacaktır.
Nelere dikkat etmeliyiz….
v Çocuk ve gençler arası zararlı cinsel yakınlaşmaları önlemek için, zihinsel engelli gençler, kendilerine ait özel ve müstakil bir yatak odasına sahip olmalıdırlar
v Çocuklara, kendi cinsiyetlerine uygun düşmeyen kılık kıyafetler giydirilmemelidir. Ayrıca, cinslerine ve cinsiyet kimliklerine uygun düşmeyen davranış biçimleri de öğretilmemelidir.
v Erginlik (buluğ) çağında görülen değişiklikler; zihinsel düzeylerine uygun olarak açık, doğru ve onların anlayacağı bir dille önceden anlatılmalı ve yeni dönemlerine hazırlıklı olabilmeleri için kendilerine yardımcı olunmalıdır
v Evde cinselliği tahrik eden pornografik içerikli yayınların bulundurulmamasına dikkat edilmelidir. Ailece, yani çocuklarla beraber televizyon seyredilirken, şiddet ve seks içeren programlardan kaçınılmalıdır.
v Evlilik çağına gelmiş engellilerin evlendirilmeleri henüz gerçekleşmemiş ise cinsel enerjileri kültürel ve sportif faaliyetlere yönlendirilmelidir
v Zihinsel engelli gençlerin sosyal ilişkilerini, güvenilebilir ortamlarda ve kişilerle geliştirmelerine yardımcı olunmalıdır.
Cinsellik, yaşamımızın ve kişiliğimizin çok önemli bir parçasıdır. Normal ve engelli tüm bireylerin cinsel konularda bilgilendirilmeye ihtiyaçları olduğu ve tabii ki yaşlarına, toplum içindeki konumlarına, ahlâkî değerlerine ve bireysel özelliklerine göre değişse de cinselliği yaşamaya hakları olduğu unutulmamalıdır.
KAYNAKÇA
o Artan, İ. “engelli çocuk ve gençlerin cinsel eğitimi”Akagündüz, N. Yavuz, Ç. “cinsel eğitim” Çocuk Olmak Gelişim Sürecinde Etkili Rehberlik
o Baldwin,S.E.; Baranoski,M.V.(1990). Family Interactions avd Sex Education in the Home. Adolescence, vol:XXV, no:99, Fall.
o Biehr, B. (1989). Problem Sexual Behavior inSchool Aged Children andYouth. Theory into Practice, vol:28, no:3.
o Bratlinger,E.(1988). Teachers Perceptions of the Sexuality of TheirSecondary Students with Mild Mental Retardation. Education and Training in MentalRetardation, vol:23, no:1, p:24-37.
o Bundy,M.; White, P.(1990). Parents as Sexuality Educators: A ParentTraining Program. Journal of Counseling andDevelopment, vol:68.
o Corbett, S.M.(1991).Children andSexuality.Young Children, vol:46, no:2.
Ferhan Dereboy ""Kimlik Bocalaması""Birsen Özkan ""Cinsel Eğitim Seminer Notları""
o Gençtan, E. (1998). Psikanaliz ve sonrası. İstanbul: Remzi Kitabevi.
o Öztürk Orhan (1994) Ruh Sağlığı ve Bozuklukları. Ankara, Hekimler Yayın Birliği
o Şendil Gül (1997-1998) Gelişim Psikolojisi Teorileri Ders Notları
o Yavuzer, H. ( 2001). Ana-baba Okulu. İstanbul: Remzi Kitabevi.
(Erdi KANBAŞ, Özel Eğitim Uzmanı-Aile Rehberi, soru-öneri ve görüşleriniz için; email: ekanbas@mynet.com.tr) |
